Fuqizimi i Principiatave Shqiptare dhe Shoqeria shqipetare në mesjet

Fuqizimi i Principiatave Shqiptare gjatë shek.XIV





1. Gjendja politike ne shqiperi ne fillim te shek. XIV

Gjendja politike në Shqipëri në fillim të shek.XIV Pas fitores në betejën e Beratit mbi anzhuinët (1281), perandori Mihali VIII Paleologu u përpoq t'ia kthente përsëri Perandorisë Bizantine të gjtiha territoret që kishte pasur para vitit 1204. Por bizantinët mundën të mbanin vetëm viset midis Shkumbinit e Vjosës që i organizuan si një despotat me qendër Beratin. Serbët përfituan nga luftërat e fundit anzhuine-bizantine dhe i përforcuan pozitat e tyre në Shqipërinë e Veriut. brenda vitit 1308 ata i shtynë kufijtë e tyre deri në vijën Mat-Ohër. Në fillim të shek.XIV anzhuinët e Napolit organizuan një fushatë të dytë në Shqipëri. Por kësaj radhe ata s'mundën të merrnin thjetër territor, veç atij të Durrësit, që e mbajtën me ndonjë ndërprerje deri në vitet 60 të shek.XIV dhe që u vazhduan ta quanin "Mbretëri e Arbrit", megjithëse ai përfaqësonte vetëm një pjesë të vogël të zotërimeve të tyre të para në Shqipëri. Si rrjedhojë, në fillim të shek.XIV, Shqipëria ishte nën juridiksionin e mbretit të Serbisë, të mbretitanzhuin të Napolit, të perandorit bizantin e të despotit të Artës. Por burimet e kohës pohojnë se autoriteti i sovranëve të huaj ishte në mjaft zona formal. Historiani bizantin Kantakuzeni thotë se shqiptarët e despotave të Beratit, të Artës të Tesalisë ishin "të pavarur" dhe "nuk pyesnin për perandorin". Karakteristikë në këtë fazë është se pushtetet e huaja mundoheshin t'i bënin për vete krerët shqiptarë, duke u dhënë atyre liri e priviligje gjithnjë e më të mëdha. Në traktatet e nënshkruara, më 1336, me despotin Gjon Muzaka e më 1338 me kontin Tanush Topia, anzhuinët e Napolit merrnin përsipër një sërë detyrimesh ndaj bujarëve shqiptarë dhe kërkonin prej tyre vetëm bindje formale. Kjo tregon qartë ndryshimin e raportit të forcave ndërmjet pushtetit të huaj dhe strukturave vendëse. Në vitet 20-30 të shek.XIV në gjithë gjerësinë e trevve shqiptare shpërthyen kryengritja që drejtoheshin kundër serbëve, anzhuinëve dhe bizantinëve. Ato qenë veçanërisht të fuqishme në Despotatin e Beratit. Krerët shqiptarë të atjeshëm prishën traktatet e lidhura me pushtetin bizantin dhe sulmuan qytetet e Vlorës e të Beratit, si dhe garnizonet bizantine të Skraparit, të Këlcyrës e të Tomorit. Lëvizja përfshiu për pak kohë trevat e Ohrit, të Devollit, ztë Kolonjës, të Leskovikut si dhe popullsitë shqiptare të Tesalisë. Perandori Androniku III Paleologu organizoi një sërë fushatash ndëshkimore, ndër të cilat më e rëndësishmjaqe ajo e vitit 1336, ku ushtritë bizantine, të përforcuara me mercenarë turq, ripushtuan qendrat qytetare dhe i ndoqën kryengritjen u vranë ose u dëbuan, kurse pasuria e tyre u konfiskua. Gjatë kësaj fushata perandori Andronik III arriti të ankesonte edhe Despotatin e Artës. Por pas disa vitesh, më 1341, me vdekjen e Andronikut III, në të gjitha këto vende shqiptarët u ngritën përsëri dhe e dëbuan administratën bizantine. Kështu Shqipëria u shkëput përfundimisht nga Perandoria e Bizantit.


2. Shqipëria nën Stefan Dushanin

Ndërkohë, Mbretëria Serbe po arrinte kulmin e fuqisë së saj dhe po përgaditej të zëvendësonte studimin e bizantinëve në këto treva. Brenda vitit 1346, serbët zunë kështjellat e Ohrit, të Kosturit, të Beratit e të Vlorës. Më 1348 ata përfunduan pushtimin e Tesalisë dhe të Shqipërisë së Poshtme. Stefan Dushani, pasi u kurorëzua perandor më 1346, filloi ta quante veten "perandor të vendeve bizantine, sllave e shqiptare". Ndonëse e ruajti strukturën e vjetër administrative të territoreve të pushtuara, Stefan Dushani bëri ndryshime përsa i përket përbërjes së klasës drejtuese. Në krye të administratës u vunë komandantë e të afërm të carit serb. Kështu në krye të Despotatit të Beratit u vu despoti Ivan Komnen Aseni, kunti i car Dushanit. Shqipëria e Poshtme iu la në qeverisje Simeon Uroshit, kurse Tesalia iu la Qezar Prejlubit. Sa për zonën e Arbrit (Arbanoni), aty s'ka shenja të vendosjes së një administrate serbe. Në vitin 1343 Stefan Dushani i rikonfirmoi qytetit të Krujës, kryeqendrës së Arbanotit, priviligjet e vjetra të perandorëve bizantinë. Bashkë me Arbanonin, edhe Durrësi mbeti jashtë zonës së pushtimit serb. Zotër të qytetit vazhduan të ishin anzhuinët e Napolit. Vendosja e regjimit serbe në tokat shqiptare e politike. Perandoria e Dushanit ishte një shtet, ku popujt josllavë, në radhë të parë shqiptarët, iu nënshtruan shtypjes dhe diskriminimit të egër ekonomik shoqëror e fetar. Ky status robërimi gjeti pasqyrimit e vet më të plotë në dokumentin më të rëndësishëm të së drejtës mesjetare serbe, në "Kodin e Stefan Dushanit", i hartuar më 1349. Pakënaqësia ndaj sundimit serb shpërtheu shpeshherë në revoltat e kryengritjet e hapura të shqiptarëve. Qysh në vitin e parë të sundimit të Stefan Dushanit, më 1331, në zonën e Zetës, shpërtheu një kryengritje e fuqishme e drejtuar nga bujari Dhimitër Suma. Aty nga viti 1355, shqiptarët e Tesalisë u ngritën kundër qeveritarit serb, Qezar Preljubit, dhe e vranë atë. Po atë kohë, banorët e Despotatit të Beratit ngritën krye kundër despotit Ivan Asen. Si rrjedhjojë, Himara dhe Berati u shkëputën nga sundimi i qeveritarit sllav, që e zhvendosi qendrën e tij në Vlorë. Qëndresa e shqiptarëve kundër pushtimit serb në gjysmën e parë të shek. XIV gjeti përkrahjen e vendeve të tjera evropiane, të cilat ishin të shqetësuara nga fuqizimi i shtetit serb. Papët e Romës protestuan vazhdimisht kundër shtypjes dhe konvertimit të dhunshëm të katolikëve shqiptarë dhe kërcenuan mbretërit serbë me organizimin e kryqëzatave antiserbe. Qysh në vitin 1319 një numër i madh bujarësh shqiptarë, nga jonimët e Zetës e deri te Muzakajt e Beratit, u përfshinë në veprimet e koalicionit antiserb të drejtuar nga papa Xhovani XXII, që bashkoi edhe mbretin e Napolit, të Hungarisë, si dhe banin e Kroacisë. Me këtë rast krerët shqiptarë, në një apel drejtuar papës, i shprehnin gatishmërinë e tyre "për t'u hedhur në kryengritje dhe për të flakur tej zgjedhjen tiranike të mbretit të Rashës". Në vitin 1332 kryepeshkopi i Tivarit, GuljelmAdfami, i shkruante dukës së Burgonjës, Filipit VII Valua, se shqiptarët ishin gati të rrëmbenin armët kundër pushtuesve serbë. Sipas tij, me 15 000 kalorësit që mund t'i nxirrnin menjëherë në fushën e betejës, shqiptarët e Zetës garantonin suksesin e çdo kryqëzate antiserbe të fuqive të Evropës. Katër vjet më vonë, më 1336, sihin vetë krerët e Arbrit dhe qytetarët e Durrësit ata që i bënë thirrje mbretit Robert Anzhu tzë Napolit të bashkohej me ta, për të dëbuar nga trojet e tyre pushtuesit serbë. Vdekja e car Dushanit më 1355 shënoi edhe fundin e perandorisë së tij. Fisnikët shqiptarë iu vunë punës për të rifituar zotërimet e tyre e për të krijuar principatat e veta të pavarura. Ky proces i emancipimit politik të klasës feudale shqiptare u realizua shpeshëherë në luftë me mbeturinat e pushtetit serb dhe të pushteteve të tjera të huaja, që vazhdonin t'i konsideronin trevat shqiptare si domen të tyre.


3. Principatat shqiptare të Gjin Bua Shpatës dhe të Gjon Zenebishit


Në vitin 1357 bujarët e Shqipërisë së Poshtme nga familjet Shpata, Zenebishi, Losha etj. e detyruan sundimtarin e atjeshëm serb, Simeon Uroshin, të braktiste vendin dhe të vendosej në Tesali. Në vitin 1358 ata shpartalluan edhe përpjekjen e Niqiforit II, përfaqësuesit të fundit të dspotëve të vjetër bizantinë, për të marrë pushtetin në Shqipërinë e Poshtme. Në vendin e quajtur Akelos (afër Artës), forcat e Niqiforit II u thysen nga shqiptarët dhe ai mbeti i vrarë. Pas kësaj, gjithë Shqipëria e Poshtme bashkë me Etolinë dhe Akarnaninë në jug të Gjirit të Artës u nda ndërmjet bujarëve shqiptarë. Zenebishajt, me qendër në Gjirokastër, kishin Dropullin, Delvinën e Çamerinë. Pjetër Losha u bë zot i tokave që shtriheshin midis Pragës dhe Artës, që ishte endra e vjetër e Despotatit. Gjin Bua Shpata sundonte në krejt Etolinë dhe Akarnaninë, deri në gjirin e Korintit; qendra e tij në Angjelokastër. Pas vdekjes së Pjetër Loshës, Gjin Bua Shpata mori edhe zotërimet e tij dhe u vendos në Artë, ku dsundoi me titullin e lartë të despotit. Në të gjithë Shqipërinë e Poshtme vetëm qyteti i Janinës nuk u përfshi në zotërimet e princërve shqiptarë. Para largimit të tij nga Shqipëria e Poshtme, Simeon Uroshi kishte lënë këtu si sundimtar despotin serb Thoma Preljuboviçin, djalë i qeveritarit serb të Tesalisë, Preljubit, që një vit më parë ishte vrarë nga shqiptarët e atjeshëm. Banorët shqiptarë të Janinës dhe të fshatrave përreth u tiranizuan aq keq prej despotit serb, saqë ky u pagëzua prej bashkëkohësve me epitetin "vrasës i shqiptarëve". Princërit Gjin Bua Shpata dhe Gjon Zenebishi, të ndihmuar dhe Gjon Zenebeshi, të ndihmuar dhe nga popullsia shqiptare brenda e jashtë Janinës, e sulmuan vazhdimisht qytetin, por s'mundën ta merrnin. Thoma Preljuboviçi dhe arkondët serbë e bizantinë të Janinës gjetën mbështetje si te komandantët serbë e turq të Tesalisë e të Maqedonisë, ashtu edhe tek anzhuinët e Napolit. Në vitin 1386 Thoma Preljuboviçi u vra nga njeri i truuprojës së tij. Për të shmangur përfshirjes e Janinës në zotërimet e princërve shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, njerëzit e rrethit të Preljuboviçit thirrën si pasues të tij kontin italian Ezau Buondelmonti Açajuoli. Me ndihmën e turqve dhe të nipit të tij Karl Tokos, kont i Qefalonisë, Ezau u përpoq të siguronte pushtetin e tij në Janinë dhe ta shtrinte atë jashtë saj. Por gjatë një beteje në Dhivër (të Sarandës), më 1399, ushtria e Ezaut, e përbërë kryesisht nga të Janinës, u shpartallua nga forcat e Gjon Zenebishit. Me vdekjen e Gjin Bua Shpatës më 1399, Despotati shqiptar i Artës u dobësua vazhdimisht. Krahas armiqësive të vjetra me zotërit e Janinës, pasardhësi i Gjinit, Muriq Shpata, u ndesh me synimet e Venedikut e të kontit Karl Toko të Qefalonisë. Ndërkohë u intensifikuan edhe inkrsionet e turqve të thirrur shpeshëherë nga despoti Ezau i Janinës. Pas vdekjes së despotit italian Ezaut të Janinës, më 1411, njerëzit e tij i ofruan qytetin të nipit, Karl Tokos. Ndonëse sundimi i kontit të Qefalonisë në Janinë u përurua me disfatën e rëndë që forcat e Gjon Zenebishit i shkaktuan ushtrisë së tij në krane (afër Finiqit) më 1411, Karl Toko "herë me luftë e herë me dredhi", siç thotë një dëshmi e kohës, arriti të nënshtronte krerët shqiptarë të viseve të ndryshme të Shqipërisë së Poshtme. Më 1416 ai i mori Artën përfaqësuesit të fundit të dinastisë së Shpatajve, vëllait të islamizuar të Muriq Shpatës, Jakupit. Kështu mori fund sundimi i pinjollë të saj emigruan në Peloponez e më tej në Itali, ku u shquan si fisnikë e ludtëtarë të zotë.




4. Karl Topia, "zot i gjithë vendit të Arbrit"

Nga Shkumbimi e deri në rrjedhjen e lumit Mat shtrihej Principiata e Topiajve. Pas vdekjes së Dushanit, konti Karl Topia arriti të bashkonte nën sundimin e tij këto territore që i kishin pasur edhe paraardhësit e tij, Tanushi dhe Andrea. Ndonëse formalisht ishte vasal i mbretit anzhuin të Napolit, Karl Topia shkëputi çdo lidhje feudale me të. Në vitin 1368 ai sulmoi dhe pushtoi qytetin e Durrësit, pa përfillur protestat e anzhuinëve, të Papatit e të vetë Venedikut, që i trembej gjithmonë daljes së feudalëve shqiptarë në det. Megjithëse përkohësisht Karl Topia u detyruar ta linte përsëri Durrësin në duar të anzhuinëve, në mesin e viteve 70 ai zotëronte një pjesë të mirë të brezit bregdetar, nga kepi i Rodonit në veri, e deri në derdhjen e Semaint në jug, ku kishte mundur të largonte zotërit e mëparshëm, Muzakajt. Në lindje zotërimet e tij kufizoheshin me zotërimet e Andrea Gropës, që shtriheshin midis Dibrës e Ohrit. Vetë qyteti i Ohrit u përgfshi për pak kohë nën sundimin e princit Topia. Në këtë mënyrë Karl Topia arriti të bashkonte pothuajse gjithë territoret e Arbrit të vjetër. Jo pa arsye ai quhej “zot i gjithë vendit të Arbrit (Albanotit)” dhe e mbante veten si vazhdues të traditës shtetërore që kishte nisur pikërisht në këtë trevë qysh në shek.XII me Principiatën e Arbrit.


5. Balshajt dhe shteti i tyre


Ndertë gjitha principiatat feudale shqiptare të gjysmës së dytë të shek.XIV, ajo që filloi të merrte përmasat e një formacioni mbarëshqiptar ishte Principiata e Balshajve. E krijuar fillimisht në vitet 60 të shek.XIV si një zotërim i vogël e i parëndësishëm feudal nën drejtimin e vëllezërve Strazimir, Gjergj e Balsha II, Principiata e Balshajve bashkoi territoret e dy Zetave, të Sipërme e të Poshtme, nga Kotorri në Lezhë. Përpjekja e vëllezërve Balsha për të përparuar drejt Matit dështoi në një betejë të pasuksesshme të zhvilluar në vitin 1364 me princin e Arbrit Karl Topia, ku forcat e Gjergj Balshës u thyen dhe vetë ky u zu rob. Pas kësaj, ndërmjet dy familjeve princore shqitpare u vendos një paqe që zgjati plot 20 vjet dhe që u përforcua nga martesa e Karl Topisë me Katerinën e Balshajve. Ndërkaq, nepërmjet një amrtese tjetër, asaj të vëllait të vogël Balsha II me Komnenën, vajzën e despotit Andrea Muzaka të Beratit, në vitin 1369 Balshajt u bënë zotër të Vlorës. Po atë vit, Balshajt kishin bërë një hap tjetër të rëndësishëm, që i forcoi pozitat e tyre të brendshme dhe të jashtme. Ata u konvertuan në katolikë, duke krijuar një lidhje më të ngushtë me shtetasit e tyre shqiptarë të Shqipërisë Cveriore, që ishin të vesimit katoli. Ky hap i afroi ata gjithashtu me Papatin dhe fuqitë e tjera katolike në një kohë kur përgatiteshin të hynin në luftë me sundimtarët fqinjë sllavë, që vazhdonin të sundonin në Kosovë e në trevat shqiptare lindore. Së bashku me Muzakajt, Gropajt e feudalë të tjer